پرداخت دیه از سوی عاقله
این موضوع که هر فرد مسئول اعمال خودش است همواره بیانگر این واقعیت است که اگر کسی خطا یا جنایتی را انجام داد عواقب آن را نیز خودش باید متحمل شود. اما این مورد را نیز باید مدنظر داشت که انسان ها در زندگى اجتماعى وابستگى هایى به یکدیگر دارند و هر فرد در مقابل همنوع خویش، مسئولیتهایى را به عهده دارد، برخى از این مسئولیت ها از نظر شرع و عرف و عقل الزامى مى باشد. پس از ورود اسلام به ایران نیز قواعد و مقررات اسلامی و دینی مورد توجه و استناد قانون گذار ایرانی قرار گرفت و با توجه به منابع معتبر فقهی و روایات مواد ۴۶۳ تا ۴۷۰ قانون مجازات اسلامی در بحث قتل خطایی، ضمان عاقله مورد توجه قانون گذار ایرانی قرار گرفت.
از این رو یکى از مباحث قابل توجه در حقوق اسلامى، مسئله عاقله و پرداخت دیه از سوی عاقله است. عاقله از ماده عقل به معناى منع و بازداشتن است و در اصطلاح به افرادى مى گویند که بار پرداخت دیه را به جاى جانى بر عهده مى گیرند. این افراد بستگان ذکور نسبى پدر و مادرى، یا پدرى به ترتیب طبقات ارث به طورى که همه کسانى که حین الفوت مى توان دارث ببرند به صورت مساوى عهده دار پرداخت دیه خواهند بود.
عاقله کیست؟
برای پاسخ به این سوال که عاقله کیست باید بیان داشت عاقله در لغت از ریشه ی عقل گرفته شده است و به معنای بستن و محکم کردن است. از نظر دکتر لنگرودی می توان عاقله را مواظبت کننده نیز معنا کرد.
در قانون مجازات اسلامى عاقله عبارت است از :” بستگان ذکور نسبى پدر و مادرى یا پدرى به ترتیب طبقات ارث به طورى که همه کسانى که حین الفوت مى توانند ارث ببرند به صورت مساوى عهده دار پرداخت دیه خواهند بود.” در حقیقت می توان بیان داشت که این افراد بار پرداخت دیه را در قتل و جنایات خطایی به جای جانی بر عهده می گیرند.
باید بیان داشت که بحث عاقله فقط در شرایط خاصی متصور است و به غیر شرایط زیل نمی توان پرداخت دیه از سوی عاقله را متصور دانست، شرایط پرداخت دیه توسط عاقله عبارتند از:
- جنایت باید خطایى باشد.
- جنایت باید با بینه ثابت شود.
- عاقله پرداخت دیه را بر عهده نمى گیرد مگر آنکه جنایت به حد معینى از دیه نفس برسد.
به غیر از موارد فوق پرداخت دیه از سوی عاقله قابل پذیرش نمی باشد.
دسته بندی عاقله
عاقله شامل ۴ دسته است که عبارتند از:
- عصبه
- معتق (آزاد کننده)
- امام مسلمین
- ضامن جریره
عاقله در قانون مجازات اسلامى جدید , طبق فتواى مشهور فقهاى شیعه در مورد پرداخت دیه از سوى عاقله, مواد ۴۶۳ تا ۴۷۰ را به خود اختصاص داده است.
ماده ۴۶۳: در جنایت خطای محض در صورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه برعهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شد برعهده خود او است.
ماده ۴۶۴: در موارد ثبوت اصل جنایت با شهادت، علم قاضی یا قسامه، اگر مرتکب مدعی خطایی بودن آن گردد و عاقله خطاء بودن جنایت را انکار نماید، قول عاقله با سوگند پذیرفته می شود و دیه بر عهده مرتکب است و چنانچه عاقله از اتیان قسم نکول کند با قسم مدعی، عاقله مکلف به پرداخت دیه است.
ماده ۴۶۵: عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت هایی که شخص بر خود وارد می سازد نیست.
ماده ۴۶۶: عاقله، تنها مکلف به پرداخت دیه خطای محض است، لیکن ضامن اتلاف مالی که به طور خطایی تلف شده است نمی باشد.
ماده ۴۶۷: عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت های کمتر از موضحه نیست، هرچند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد.
ماده ۴۶۸: عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت میتوانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند.
ماده ۴۶۹: عاقله در صورتی مسؤول است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل، بالغ و در مواعد پرداخت اقساط دیه، تمکن مالی داشته باشد.
ماده ۴۷۰: در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.
ویژگی های مورد نیاز برای عاقله
برای عاقله قرار گرفتن شخص، ویژگی های نیاز است که در صورت مفقود بودن هریک از شرایط زیل پرداخت دیه از سوی عاقله محقق نخواهد شد. این شرایط عبارتند از:
- ذکورت
- عقل و بلوغ
- توانایی در پرداخت دیه: به عبارت دیگر از عاقله معسر باشد نمی تواند ضامن پرداخت دیه باشد.
در آخر بحث باید بیان داشت که ضمان عاقله در مقابل اصل شخصی بودن مجازات ها قراردارد، اصل شخصی بودن مجازات ها بیان می دارد که هر کس برای تقصیری که مرتکب شده است مؤاخذه می‌گردد و هیچ کس را نمی‌توان برای فعلی که دیگری مرتکب شده است مسئول دانست.
برخی از استثنائات این اصل عبارتند از: قاتل و ضارب بودن طفل غیربالغ، قتل خطای محض اگر ثابت شود، جرم به‌منزلۀ خطا محض، که در این موارد از عاقله فرد دیه دریافت می‌شود. پس عاقله یکی از موارد استثنا در بحث شخصی بودن جرایم و مجازات ها محسوب می شود.
بیشتر بخوانید :