ارزیابی بایسته چیست؟
بسیاری از شرکت های تجاری و کسب و کارهای قبل تصمیم گیری نهایی در خصوص سرمایه گذاری، مشارکت یا انعقاد هر نوع قرارداد با اشخاص ثالث، به صورت رسمی به ارزیابی بایسته (Due Diligence) میپردازند. منظور از ارزیابی بایسته بررسی و راستی آزمایی یا صحت سنجی سوابق و عملکرد، صلاحیت و سایر مسائل مربوط به اشخاص ثالث اعم از شرکت های تجاری یا اشخاص حقیقی قبل از انجام هرگونه فعالیت تجاری یا وی است.
ارزیابی بایسته با توجه به ماهیت فعالیت تجاری مورد نظر یا ابعاد آن، میتواند بسیار گسترده باشد و در بعضی موارد حتی سوابق بانکی، مالیاتی، حقوقی و قضایی، حسن شهرت و روش تعامل طرف تجاری را نیز شامل شود. در مواردی که دو شرکت قصد ادغام دارند ممکن است سوابق نیروی انسانی یکدیگر را نیز بررسی کنند. در برخی موارد مشاهده میشود شرکت ها قبل از قراردادهای سرمایه گذاری مشترک وضعیت تراکنش های مالی و گزارش حسابرسی را نیز از یکدیگر مطالبه میکنند. در صورتی که قراردادی به صورت عمده و با رقمی بسیار سنگین منعقد شود خرید و فروش های گذشته شرکت نیز مورد توجه قرار میگیرد.
ارزیابی بایسته چه زمانی مورد استفاده قرار میگیرد؟
اصولا، موارد ذیل از جمله فعالیت های تجاری محسوب می شوند که ارزیابی بایسته در بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد:
- هنگام ادغام دو شرکت و یا تصاحب یک شرکت از سوی شرکتی دیگر : در این حالت طرفین ادغام یا شرکتی که قصد تحصیل کسب و کار دیگری را دارد امیبایست قبل از هر اقدام در این خصوص یا ورد به مراحل اجرایی در خصوص سوابق و پیشینه کسب و کار دیگر به دقت تحقیق کند؛
- هنگام انعقاد یک قرارداد بزرگ: قراردادهای بزرگ علاوه بر ریسک ها و خطرات تجاری از موضوعات دیگری نیز اثر میپذیرند که میتواند شامل مقررات پولشویی، مراقبت از مشتری و … باشد؛
- هنگام ورود یه مشارکت و سرمایه گذاری در یک طرح یا کسب و کار: در این حالت سرمایه گذار یا شخصی که قصد مشارکت دارد باید قبل از هر نوع تعهد به مشارکت و سرمایه گذاری، دارایی ها، وضعیت حقوقی، صورت وضعیت های مالی و سوابق عملیاتی طرف مقابل را بررسی و ارزیابی نماید.
علاوه بر موارد فوق ممکن است ارزیابی بایسته توسط مدیران مالی شرکت ها یا تحلیل گران وضعیت مالی و سهام شرکت ها صورت پذیرد چرا که این کار نقشه عملی برای پیشبرد اهداف مالی دیگر را به آنها میدهد. از سوی دیگر از اهمیت ارزیابی بایسته در زمان تحریم نباید غافل شد چرا که برای ارزیابی اشخاص و شرکت هایی که به نحوی از انحاء با کشورهای تحت تحریم در ارتباط هستند گاه نیاز به بهره بردن از اشخاص متخصصی است که میتوانند منشأ معاملات را درک کنند.
ارزیابی بایسته چه فوایدی دارد؟
ارزیابی بایسته برای شرکت های تجاری و اشخاص از به عنوان یک ابزار مدیریت ریسک قلمداد می شود. ارزیابی بایسته به طرفین فعالیت تجاری این امکان را میدهد که به صورت سنجیده تصمیم بگیرند و در اثنای فعالیت تجاری غافلگیر نشوند. آنها ابن فرصت و امکان را در اختیار دارند که به طور مناسبی فعالیت طرف مقابل خود را ارزیابی کنند. ارزیابی بایسته خریدار یا سرمایه گذار را در موقعیتی قرار میدهد که مسئولیت ریسک به او منتقل شده است این بدان معناست که با انجام ارزیابی بایسته ریسک ناشی از معامله یا سرمایه گذاری منتقل میشود و از این بابت طرف دیگر مسئولیتی نخواهد داشت و در حقیقت به این موضوع اشاره دارد که اجازه داده شود تا طرف قرارداد به همه چیز آگاه باشد تا با تحلیل موشکافانه خطرات را نیز بپذیرد چرا که با انجام این ارزیابی، ارزش واقعی معامله نیز بر او آشکار میشود که میتواند در انجام مذاکرات قراردادی نقش مهمی ایفا کند.
معامله با پذیرش مسئولیت به این معناست که بر عهده خود معامله کننده است تا اطمینان حاصل کند موضوعی که در خصوص آن اقدام می کند از هر نوع عیب یا نقص مبراست و برای هدفی که به دنبال آن است مناسب می باشد..اهمیت ارزیابی بایسته به دیدگاهی برمیگردد که نسبت به قرارداد و روابط حقوقی اشخاص حاکم است. در اغلب موارد تلاش میشود تا با این قبیل اقدامات از هر نوع اختلاف پیشگیری شود و همچنین کمک میکند ریسک اقدام تجاری خواه سرمایه گذاری باشد یا ادغام و … به شکل قابل توجهی کاهش یابد. ارزیابی هایی که انجام میشود باید منسجم، ساختارمند و در خدمت یک هدف بنیادین قرار بگیرد. ارزیابی بایسته یک اقدام حقوقی صرف محسوب نمیشود و شرکت ها در این خصوص از متخصصین مالی تا تحلیلگران بورس و بازار آزاد و حتی مدیران منابع انسانی و دانش آموختگان روانشناسی نیز بهره میبرند.
ویژگی های ارزیاب
گروهی که مسئولیت ارزیابی را برعهده میگیرند با توجه به هدف، زمینه و نوع ارزیابی متفاوت خواهند بود. اصولا، به منظور انجام ارزیابی بایسته کامل و کارآمد میبایست از کارشناسان حقوقی برخوردار از تخصص در زمینه های حقوقی مرتبط با موضوع فعالیت تجاری مورد نظر از جملهحقوق شرکتها، حقوق مالیاتی، حقوق رقابت، حقوق کار، حقوق اسناد تجاری و اوراق بهادار بهره گرفته شود.
چک لیست های ارزیابی بایسته شامل چه مواردی میشود؟
- ساختار شرکت؛ در صورتی که طرف مقابل فعالیت تجاری مورد نظر شخص حقوقی باشد، آگاهی و کسب اطلاعات در خصوص مشخصات ثبتی شرکت، اسامی سهامداران/شرکاء، و میزان سهم هر یک از آنان، مفاد اساسنامه شرکت، اسامی مدیران و مدت انتصاب آنان و …. حائز اهمیت می باشد.
- وضعیت منابع انسانی؛ در اینجا سوابق علمی، اجرایی و عملی اشخاص اعم از مدیران، سهام داران و نیروهای فعال و شاغل مورد ارزیابی قرار میگیرد. روش جذب و استخدام نیروی کار و نحوه خروج آنها و همچنین دلایل آن نیز بررسی میشود. به طور کلی ارزیابی وضعیت منابع انسانی یکی از مهم ترین گام ها در ارزیابی بایسته است.
- ارزیابی مالی؛ به موجب آن ساختار و تراکنش مالی، صورت حساب های شرکت، ترازنامه ها، توافق نامه هایی که برای شرکت آورده مالی دارند، لیست های حقوق و دستمزد و بیمه، سرمایه و هزینه های قانونی و قراردادی و … مورد بررسی قرار میگیرد.
- ارزیابی حقوقی؛ در این قسمت از ارزیابی کارشناسان و مشاوران حقوقی تمام ریسک های قانونی و حقوقی برای اقدام به معامله و سرمایه گذاری را جمع آوری و در اختیار اشخاص قرار میدهند. این ارزیابی از خلال بررسی اسناد کسب و کار موضوع هدف که شامل اساسنامه و آگهی ثبت شرکت، قراردادهای آن، صورتجلسات مربوط به تغییرات و نقل و انتقالات شرکت توافق نامه های سهام داران و شرکا در صورت وجود ، بررسی اسناد معامله کنندگان با کسب و کار فوق، مصاحبه با افراد ذی مدخل و مطالبه و بررسی پرونده ها و دعاوی که در محاکم مطرح است یا قبلا مطرح و مختومه شده و اینکه شامل چه موضوعاتی میشود و … است. این بررسی های حقوقی به شرکتها و اشخاص کمک میکند تا احتیاطات لازم را در مسیر فعالیت خود به عمل آورند. کشورهای مختلف به لحاظ سطح دسترسی به اطلاعات حقوقی اشخاص و شرکت ها در جایگاه یکسانی قرار ندارند.
- وضعیت مالیاتی؛
- حقوق مالکیت فکری و دارایی های معنوی؛ شناسایی دارایی های فکری به خصوص در کسب و کاری که ثروت عمده شخص یا شرکت را تشکیل میدهد بسیار اهمیت دارد. یکی از وظایف تیم ارزیابی کننده بررسی این موضوع است که در خصوص حمایت از این دارایی ها تاکنون اقدام و پیش بینی خاصی صورت گرفته یا خیر و یا اینکه چه اقداماتی میبایست انجام گیرد.
ارزیابی بایسته در نظام حقوقی ایران چگونه امکان پذیر است؟
هرچند در خصوص ارزیابی بایسته مقرره صریحی به چشم نمیخورد و در بسیاری موارد شرکت ها و اشخاص برای انجام ارزیابی بایسته با چالش هایی مواجه میشوند اما در برخی قوانین و مقررات برای برخی شرکت ها و موسسات، تکالیف و ضرورت هایی در نظر گرفته شده است که میتواند در ارزیابی بایسته به تیم ارزیابی کننده کمک کند. به عنوان مثال براساس دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات شرکت های ثبت شده نزد سازمان بورس که در اجرای مواد ۷ و ۴۵ قانون بازار اوراق بهادار تصویب شده و به موجب آن شرکت هایی که به انتشار اوراق بهادار دست میزنند باید اطلاعات خود را به صورت سالیانه و باتوجه به ضوابطی که در این دستورالعمل مورد تبیین قرار گرفته است در اختیار عموم قرار دهند. به همین دلیل شاید ارزیابی در خصوص شرکت هایی که در بورس اوراق بهادار فعالیت دارند با سهولت بیشتری امکان پذیر باشد. ضرورت افشای اطلاعات شرکت ها بر این اصل استوار است که مـدیران بـه عنـوان نمایندگان سهامداران ممکن است به گونه ای عمل نمایند یا تصمیمهایی را اتخاذ کنند کـه لزوماً در راستای به حداکثر رساندن ثروت سهامداران نباشد. مطابق این تئوری بایـد سـاز و کار کنترلی یا نظارتی کافی برای محافظت سهامداران از تضاد منافع ایجـاد شـود. شفافیت اطلاعاتی که افشا میشود نقش بسیار مهمی در شکل گیری یک بازار سرمایه کارا دارد.
علاوه بر این بر اساس مقررات لایحه اصلاح قسمتی از قانون تجارت شرکتها موظفند موضوعاتی از قبیل افزایش و یا کاهش سرمایه، انتصاب اعضای هیات مدیره و مدیرعامل، تغییر محل شرکت و تغییرات مواد اساسنامه به اطلاع اداره ثبت شرکت ها رسانده و مراتب را در روزنامه کثیرالانتشار شرکت و روزنامه رسمی آگهی کنند.
از سوی دیگر پس از تصویب قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، این موضوع که شهروندان باید به اطلاعات نهادهای دولتی، موسسات عمومی و خصوصی دسترسی داشته باشند به شکل رسمی مورد پذیرش قرار گرفت. با توجه به قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، موسسات عمومی باید به صورت غیرتبعیض آمیز جز در مواردی که اطلاعات طبقه بندی شده است در سریع ترین زمان ممکن به مطالبات شهروندان برای دسترسی به اطلاعات پاسخ دهد. بر اساس این قانون موسسات خصوصی نیز باید به درخواست های دسترسی به اطلاعات به صورت کتبی و یا الکترونیکی پاسخ دهند.
ارزیابی بایسته در استارتاپ ها چگونه است؟
تردیدی وجود ندارد که استارتاپ ها در فضای کسب و کار خود به دلیل ماهیتی که دارند در ابتدای فعالیت از سرمایه بالا برخوردار نیستند ولی ویژگی توسعه پرشتاب در ادامه آنها را به افزایش یا جذب سرمایه سوق میدهد. سرمایه گذاران استارتاپ برای اینکه در خصوص سرمایه گذاری در استارتاپ تصمیم گیری کنند به صورت موشکافانه و دقیق به بررسی کسب و کار میپردازند که تحلیل آنها شامل موارد زیر میشود:
- ایده کسب و کار و نوآوری های آن؛ سرمایه گذار بررسی می کند که طراحی ایده به خوبی صورت پذیرفته است یا خیر و آیا زیرساخت های لازم برای تحقق آن وجود دارد یا پیش بینی شده است. یکی دیگر از مسائلی که در این راستا مورد توجه قرار میگیرد مسأله مالکیت ایده است. در ارزیابی بایسته بررسی میشود که حقوق مالکیت معنوی به استارتاپ تعلق داشته باشد.
- تناسب ایده و نیازهای بازار؛
- سوابق علمی و اجرایی تیم استارتاپ؛ بررسی اینکه آیا تیم استارتاپ ظرفیت لازم برای تحقق ایده را دارد و از طرفی در صورت عملیاتی شدن، تلاش آنها میتواند به تجاری سازی ایده بیانجامد یا خیر. فایده دیگری که برای این بررسی قابل تصور است عبارت از سنجش میزان تعهد و مسئولیت پذیری تیم برای انجام تعهداتشان است.
- وضعیت رقبا؛ مهم است که سرمایه گذار بررسی کند شرکت های دیگری که در همین موضوع یا موضوعات مشابه فعالیت دارند به عنوان پیشگام در این عرصه شناخته میشوند یا استارتاپ در این موضوع پیشرو است.
- بازدهی استارتاپ و نقش استارتاپ در بازار؛
- ریسک سرمایه گذاری؛
- برنامه استارتاپ برای رشد و توسعه فعالیت.
توجه به این نکته ضرورت دارد که بررسی همه موارد فوق باید در کنار مهم ترین ویژگی ارزیابی بایسته مورد توجه قرار بگیرد که عبارت است از بررسی صحت اطلاعات، داده ها و ادعاهای استارتاپی که متقاضی سرمایه گذاری است که همین ویژگی موجب میشود تا نه تنها سرمایه گذاران از افراد متخصص در این خصوص استفاده کنند بلکه زمانی مقتضی برای انجام ارزیابی بایسته تخصیص دهد.
مؤسسه حقوقی بین المللی بیان امروز، در زمینه حقوق سرمایه گذاری به ارائه خدمات به اشخاص خارجی و ایرانی حقیقی و حقوقی می پردازد. از جمله این خدمات میتوان به مشاوره در خصوص ارزیابی بایسته، اقدامات مربوط به ارزیابی بایسته هنگام ادغام و تصاحب شرکتها، ارزیابی بایسته به منظور سرمایه گذاری و مشارکت در یک کسب و کار یا استارتاپ و ارزیابی بایسته هنگام تنظیم قراردادهای تجاری در ایران اشاره کرد. این موسسه حقوقی با بهره مندی از وکلای پایه یک دادگستری و مشاوران حقوقی مجرب و متخصص، آماده ارائه خدمات حقوقی مورد نیاز به منظور ارزیابی بایسته در ایران است.
